Romani

I Bronisława Wajs, “I Papusza” (1908-1987) – rromni Poloniaθar, poeta

Bronisława Wajs vaj Papusza, kadǎ sar si voj prinʒardi bute manuśenθar, arakhadili and-o berś 1908, and-o Lublin, Polonia. Sas jekh rromani ӡuvli kulturaqi, gilabelas aj xramosarelas poezie. I xaning laqe inspiraciaqi sas, palal sar xramosardǎs pes palal laqo trajo, o trajo pesqe familiaqe – o trajo and-e vurdona katunença – ama vi i dukhavdi eksperienca e Holokaustosqi. Papuśa sikilǎs te drabarel aj te xramosarel katar e manuśa savença kerelas interakcia kana aj kana, kana pesqi familia aćhavelas pes andar o phirimos. Laqi familia na mukelas lan te xasarel but vrǎma kadale interakciença, patǎindoj ke na-i te inklel vareso laćho othar. Aj vi kadǎ i Papuśa sikǒlas maj dur aj aresel te inkalavel kodola lila save xramosarelas len. And-i kodoja vrǎma i kumpania mekela avri aj spildel lan te zumavel te lel sa e lila dine avri, ama i editura ni kamel. I rromani poeta del jag ka sa laqe lila xramosarde vastesθar aj garavel pes sa laqo trajo and-e jekh gavorro Poloniaθar. And-o berś 2013, sas kerdo jekh filmo „Papusza”, jekh biografiko dokumentaro, parno-kalo, p-o but lesθar and-i rromani ćhib. O filmo sas kerdo katar o Joanna Kos-Krauze aj o  Krzysztof Krauze, and-o than e Papuśaqo kheldǎs i Jowita Budnik.  

I Katarina Taikon, (1932-1995) – jekh Kelderaś rromni ‘tar i Suedia, aktrica aj xramosarni

Katarina Taikon arakhadili and-o berś 1932, and-i Suedia, and-i jekh kelderaśisqo familia. Aresel but śundi and-i themesqi literatura pala’ so ankalavdǎs maj but lila andar e ćhavorre – i paramić e ćhejaqi Katitzi aresel jekh andar e maj prinʒarde aj kamle paramićǎ and-i Suedia. I Katarina ʒanelas so si kodoja marginalizacia aj śutimos de kana sas ćhejorri aj, kadǎ, ni k-i śkola na sas. Sikǒl te xramosarel aj te drabarel palal 14 berś, kana lǎs te zumavel te astarel jekh dialogo e instituciença e themesqe kaj te laćharel e rromenqi situacia. And-o berś 1963 voj inkalavel laqo maj anglutno lil “I rromani ʒuvli” aj aresel te kerel pes zorales prinʒardi sar manuśni so marel pes kaj e rroma te aven prinʒarde themesθar sar e avera ʒene e themesqe. I mass media katar i Suedia xramosarel pala laθe sar kaj si i ʒuvlikani varianta katar o Martin Luther King aj aćhol and-i istoria andar ke sikavdǎs laqe komunitetaqe jekh nevi perspektiva – o marimos andar i pativ/i demniteta. O trajo aj i aktiviteta e Katarinaqi pe lenθe vazdǎs pes jekh dokumentaro filmo so buśolas „I Katarina Taikon”, kerdo and-o berś 2015 katar e regizorǎ Gellert Tamas aj Lawen Mohtadi, palal o autobiografiko lil “O ges and-e savesθe ovava vesti”, xramosardi katar i Lawen Mohtadi.

I Philomena Franz (1922- ) – Rromani ʒuvli Germaniaqo, xramosarni aj aktivista

Philomena Franz arakhadili and-o berś1922, and-i Gemania, and-i jekh artistonqi rromani familia. Laqi familia sas prinʒardi palal lenqe internacionalo spektakolo aj i Philomena, lośaça, sas kotor andar e familiaqo bisniso, gilabajndoj aj khelindoj. Kadaja laćhi perioda e familiaqi sas te nakhel but sigo, cira palal e berśa ’30, kana e phirimasqo lila j e familiaqe instrumentǎ sas line. And-o berś 1943, i Philomena Franz si tradini zorǎça k-o Auschwitz. And-o berś 1945, aresel te naśel andar e koncentraciaqo kampo, aźutisardǎs la jekh gavutno neamco. Astarel pes palem muzikaθar, prandǒl pes aj si lan 5 xurdorre. Philomena Franz xramosarel anda so nakhlǎs k-o Auschwitz aj, kadǎ, aresel i maj anglutni rromani xramosarni savi anel kadava subiekto and-i literatura. Kadava literaro sukceso khuvel pes bute traśajmasqo sunença aj xatǎrimatença save avenas andar kodola lagerosqe eksperience.  

I Luminiţa Cioabă (1957-) – kelderari rromani ʒuvli Rumuniaθar, xramosarni aj aktivista

I Luminica Cioabă arakhadili and-o berś 1957, and-i Rumunia. Avel andar e kelderarenqi vica aj voj laqe familiaça ingerelas jekh trajo dopaś nomado (phirutno). And-e berśa ’60, i familia Cioabă beśadǒl and-o źudeco Sibiu. O dad e Luminicaqo, o Ion Cioabă si prinʒardo sar o thagar e rromenqo aj lesqo sekretaro sas o Nicolae Gheorghe. I Luminica phenel pala laθe aj laqo literaro drom ke miazol e dromeça e Papuszaqi, p-i literaturaqi rig – vi voj, sar i Papusza, si kotor andar jekh phirutni familia savi ni mukhel but than e śkolaqi and-o trajo e ćhavenqo. Pala sa kadala, i Luminica aresel te sikǒl te drabarel aj te xramosarel aj aresel prinʒardi pesqe poezinça aj paramićença xramosarde aj boldine and-e maj but ćhiba. Nakhavel and-e poezia a proza e rromenqo kulturalo specifiko, zumavindoj te inkerel pes dur katar e kliśee save saj ingeren karing e rromenqi eksotizarea.

I Bambina (1962-2014) – e luluděnqi rromani thagarni 

I Lina Victorita Georgescu, prinʒardi sar Bambina, e luluděnqi thagarni, arakhadili and-o berś 1952, Rumuniaθe, and-i jekh rromani familia, i vica e luludiarnenqi. De kana sas ćhejorri, ćhutǎs pes and-e familiaqo bisniso, kana sas la 7 berśa, i Bambina bikinelas korkorri luludǎ, and-e Bukureśtosqe ulice. I Bambina aresli te avel, and-e kodola berśa ʒi akana, i maj prinʒardi luludǎrni andar o Bukureśti aj laqo anav si prinʒardo katar sa kolaver ʒene save bikinen luludǎ and-o sasto them. Khonik, anglal laθe, ni anelas luludǎ andar i Olanda te bikinel and-i Rumunia, sar areslǎs voj te kerel and-o berś 1994. Sas jekh bari manuśni and-e rromenqe jakha, ke areslǎs te ingerel jekh tradicionalo buti ka jekh aver ućo nivelo, ʒi k-i arta, śaj te phenas. I paramić e ćhejaqi 7 berśenθar savi lǎs te bikinel luludǎ and-i diz aj ʒi phurimasθe, areslǎs te tradel jekh ćaćo finaciaro imperio, si i paramić pe savǎθe vazdel pes jekh teatrosqo spektaklo “Bambina, i thagarni e luluděnqi”.